Konferencja naukowa "Polskie wizje i oceny komunizmu po 1939 r."

W dniach 10-11 marca 2014 r. w sali im. Michała Bobrzyńskiego w Collegium Maius odbyła się ogólnopolska konferencja naukowa, której organizatorem był Wydział Studiów Międzynarodowych i Politycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego. Pozostałymi patronami tego wydarzenia naukowego była  Fundacja Centrum im. Władysława Grabskiego i Ośrodek Myśli Politycznej.

            Konferencja podejmowała bardzo istotny, ale niestety nie eksplorowany szeroko w polskiej nauce temat polskich ocen komunizmu począwszy od wybuchu II Wojny Światowej aż do współczesności. Wskazana w tytule wydarzenia tematyka ma charakter wielowątkowy i wieloaspektowy stąd też do udziału w konferencji zaproszono wybitnych przedstawicieli różnych dziedzin nauki: historyków, politologów, socjologów, filozofów, czy literaturoznawców. Podjęli oni namysł nad tą z pewnością trudną tematyką, czego efektem były wygłoszone wystąpienia, a w późniejszej perspektywie opublikowanie tomu z rozszerzonymi wersjami referatów zaprezentowanych w czasie obrad konferencyjnych.

            Konferencje otworzył dziekan Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politycznych prof. Bogdan Szlachta, który omówił istotność tematyki podejmowanej przez referentów i wskazywał na istotne w tym względzie zaniedbania w polskiej nauce.

Obrady konferencyjne odbywały się w pięciu panelach tematycznych: Komunizm polskimi oczami w czasie II Wojny Światowej, Oceny i wizje komunizmu z perspektywy polskiej emigracji po 1945 r., Pisarze wobec komunizmu, Oceny i wizje komunizmu z perspektywy wnętrza Polski ,,Ludowej" i Oceny komunizmu po 1989 r.

            Pierwszy panel konferencji zdominowała zdecydowanie ocena układu Sikorski- Majski, jako wydarzenia kluczowego dla stosunku Polaków do komunizmu i Związku Sowieckiego zarówno w omawianym okresie, jak i w kolejnych dekadach. Niemniej interesujące okazało się przedstawienie przez prof. Grzegorza Mazura środowiska polskich komunistów u progu II Wojny Światowej, dzięki czemu lepiej mogliśmy zrozumieć postawy osób związanych z tym ruchem w kolejnych latach. Szczegóły funkcjonowania środowiska komunistów na polskich ziemiach mogliśmy poznać dzięki referatowi dr Piotra Gontarczyka, który swoją uwagę skoncentrował na najważniejszym polu działania popleczników Stalina, czyli propagandzie.

W drugim panelu, poświęconym działalności polskiej emigracji po 1945 r. zdecydowanie najwięcej uwagi poświęcono funkcjonowaniu ,,Kultury" i ocen komunizmu formułowanym przez to niewątpliwie najbardziej wpływowe środowisko polskiego wychodźstwa (referat na ten temat wygłosiła dr Małgorzata Ptasińska). Profesor Marek Kornat dokonał przeglądu idei sowietologicznych polskiej emigracji, zaś prof. Rafał Habielski zwrócił uwagę na różnorodność postaw wobec komunizmu wśród emigrantów 1968 r. , które były szczególnie wyraźne w środowisku ludzi związanych z ,,Aneksem".

Trzecia część konferencji omawiająca opinię i postawę kluczowych polskich pisarzy wobec komunizmu przyniosła próbę sformułowania odpowiedzi w jaki sposób ta ideologia, w ich przekonaniu oddziaływała na twórców i intelektualistów. Można powiedzieć, że referenci poruszali się w kategoriach ocen zarysowanych przez Czesława Miłosza i Gustawa Herlinga- Grudzińskiego. Ten pierwszy zwracał uwagę, jak naświetlił to uczestnikom prof. Maciej Urbanowski, że zasadniczym czynnikiem, który spowodował akces intelektualistów było zauroczenie, tzw. ,,ukąszenie heglowskie", a poza tym, że w przekonaniu polskiego noblisty było to zjawisko tak wieloaspektowe, wymykające się ujęciu w prostych kategoriach poznawczych. Zupełnie inaczej widział powody tego akcesu G. Herling- Grudziński, który uważał, jak przedstawił to Rafał Łatka, że zjawisko zaangażowania twórców w komunizm należy oceniać w kategoriach moralnych i użycie tego typu mechanizmu w jego przekonaniu wystarczy, by ocenić piewców tej ideologii negatywnie. Tym bardziej, że jak pokazuję przykład Zbigniewa Herberta, omówiony przez prof. Andrzeja Waśkę, można było nie ulec komunizmowi, kierując się moralnością i oceną estetyczną: ,,potęgą smaku" by być odpornym na działanie tej ideologii (tym bardziej, że w przekonaniu Z. Herberta komunizm to nic innego jak prymitywny zestaw prostych stwierdzeń).

            Obrady drugiego dnia toczyły się w dwóch panelach Oceny i wizje komunizmu z perspektywy wnętrza Polski ,,Ludowej" i Oceny komunizmu po 1989 r. Ten pierwszy ze względu na szerokość zagadnienia podzielony został na dwie części. W pierwszej z nich zasadniczym tematem skupiającym zainteresowanie referentów i uczestników konferencji było omówienie, kim byli rządzący Polską po 1945 r. komuniści, z jakich środowisk się wywodzili i co ich ukształtowało. Prof. Antoni Dudek wyszczególnił trzy główne pokolenia polskich komunistów: KPP-owskie, PPR-owskie i ZMP-owskie. Dodawał ponadto, że już kolejne ich środowiska ukształtowane w późniejszym czasie można nazywać postkomunistycznymi, gdyż ludzie z niego się wywodzący nie przykładali praktycznie żadnej wagi do ideologii marksistowskiej, a kierowali się zasadniczo oportunizmem i chęcią zrobienia kariery politycznej. Dr Mirosłow Szumiło omówił z kolei podejście do ideologii komunistycznej kierownictwa PZPR, zwracając uwagę na istotne w tym względzie różnice między I sekretarzami tej partii. Kluczowym elementem różnicującym najważniejszych działaczy PZPR był w jego przekonaniu stosunek do Związku Sowieckiego i stosunków z hegemonem w bloku komunistycznym.

W drugiej części tego panelu dyskusję zdominowały dwa zasadnicze tematy: ,,Solidarność" oraz oceny katolików świeckich na temat sposobu funkcjonowania ich środowisk w ramach systemu PRL- owskiego. Dr Krzysztof Mazur przedstawił jak skomplikowanym tematem badawczym jest omówienie podejścia ,,Solidarności" do komunizmu, ze względu przede wszystkim na różnorodność osób ją tworzących. Wyszczególnił dwa najważniejsze odniesienia do tej ideologii, pojawiające się w wypowiedziach i przemyśleniach najważniejszych jej działaczy: ekonomiczne i relacji do Związku Sowieckiego. Szczególne znacznie w tym względzie miało podejście polskiej opozycji do ZSRS i sowieckiego komunizmu, które omówił dr hab. Henryk Głębocki, zwracając uwagę na ciągle powracający w polskim namyśle dylemat, czy traktować państwo sowieckie, jako kolejną emanacje imperialistycznej Rosji, czy też jako uniwersalne imperium komunistyczne.

Ostatni panel dotyczył polskich ocen komunizmu po 1989 r. Prof. Paweł Śpiewak omówił główne linie sporu dotyczące tej ideologii w obrębie najważniejszych środowisk politycznych w Polsce. Szczególną uwagę zwrócił na lustracje i głębokie podziały, jakie wywołała ona w naszym kraju. Dr Dominik Sieklucki z kolei w swojej analizie poświeconej stosunkowi do przeszłości środowisk postpeztperowskich zauważył, że zasadnicza większość dawnych działaczy partii komunistycznej w Polsce nie miała zamiaru rozliczać się w żaden sposób z własną przeszłością.

            Warto z pewnością prowadzić dalsze badania nad ideologią komunistyczną i sposobem jej funkcjonowania w Polsce. Pokazały to wyraźnie obrady konferencyjne, gdyż  w ich czasie zasygnalizowane zostały nowe pola badawcze, dotychczas szerzej nie podejmowane. Jako jeden z organizatorów mamy nadzieję, że publikacja materiałów z konferencji będzie stanowiła dalszy postęp w badaniach nad komunizmem i, że stanie się przyczynkiem do kolejnych analiz poświęconych tej ideologii.

Rafał Łatka